Иранизмы в "Кыргызско-русском словаре" Юдахина
«Совсем иное дело национально-русский словарь. Он не только помогает понять иноязычный текст или иноязычную речь, но, как правило, является единственным справочником по лексике и для исследователя. Этим объясняется желательность обозначения заимствований в национально-русских словарях. Нужно это и для преподавателей родного языка филологических факультетов вузов при прохождении лексики. Небесполезно также историку и этнографу знать происхождение слова, когда они пользуются фактами языка при установлении связей данного народа с другими народами.» (Юдахин 1965:6).
«Помета ир. (иранские языки) вводится вместо п. (персидский язык). Это объясняется тем, что иранские элементы проникали в киргизский язык разными путями: а) при непосредственном общении с таджиками и через посредство других народов Средней Азии (узбеки, уйгуры), б) из персидских книг через прежних грамотных людей и в) в виде остатков согдийской и, возможно, тохарской лексики. Поэтому лучше дать обобщающую помету.» (Юдахин 1965:6).
Мындан 55 жыл мурун, 1965-жылы К.К.Юдахиндин «Кыргызча-орусча сөздүгү» жарык көргөн. 1940-жылы чыккан биринчи басылышына караганда, түзүүчүнүн өзү айткандай, көлөмү үч эсе чоӊоюп жарыкка чыккан бул сөздүк эӊ мыкты эмгек катары СССР Мамлекеттик сыйлыгына татыктуу болгон. Эмгек кош тилдүү котормо сөздүк болгондуктан, өздөштүрүлгөн сөздөрдүн атайын белгиленип көрсөтүлүшү милдеттүү эмес болсо да, мында иранизмдер, арабизмдер сыяктуу келгин сөздөр атайын белгиленген.
Сөздүктөгү иранизмдердин статистикасы К.Дыйкановдун эмгегинде так берилген: «Анда (сөздүктө – Т.А.) ир. белгиси коюлган сөздөр –1439; ир.-ар. белгиси коюлган сөздөр – 39. Кыргыз тилинин курандысы жалганып пайда болгон туунду сөздөр (ир.-кирг.) – 882; уңгусу кыргызча, мүчөсү ирандыкы, кирг.-ир. белгиси коюла турган сөздөр – 108, бардыгы – 2468; бул сан сөздүктүн 6,56%ине барабар» (Дыйканов 1980:24).
Көрүнүп тургандай, мында сөз жасоонун морфологиялык жолу, башкача айтканда, мүчө жалгануу менен пайда болгон туунду сөздөр эсептелген. Ал эми синтаксистик жол менен жасалган төмөнкүдөй аналитикалык этиштер эсепке алынган эмес.
